Edebiyat ve siyaset, insanların dünyayı anlama ve değiştirme yolunda kullandıkları güçlü araçlardır. Edebiyat sadece kişisel ifadeyle sınırlı değildir; aynı zamanda toplumun ve politikanın yönünü belirleme potansiyeline de sahiptir. Büyük yazarlar, eserleri aracılığıyla toplumsal meseleleri ele alarak, okuyucuları düşünmeye ve politikaları sorgulamaya teşvik etmişlerdir.
Edebiyat için çok farklı tanımlamalar yapılıyor. Bütün tanımlamalarda edebiyatın toplumla ilişkisi kesin bir gerçek olarak yer almaktadır. Edebiyat elbetteki toplumsal bir alandır. Bunun yanında siyaset de topluma ait önde gelen major unsurlardan biridir. Siyaset, toplumun bütün alanlarıyla olduğu gibi edebiyatla ve edebiyatçılarla da interaktif bir ilişkisi vardır.
Bütün dünya edebiyatları gibi Türk edebiyatı da, ilk yazılı metinlerinden itibaren siyasetle yakından ilgilenmiştir. Batı etkisine girişimizin bir başlangıç noktası olarak ele alırsak, Tanzimat’tan günümüze kadar Türk edebiyatında da siyasî meseleler sıklıkla işlenir. Son iki yüz yılda değişen siyasi yapımıza göre edebiyatın siyasetle ilişki biçimi ve muhtevası farklıdır. Edebiyatın siyasetle ilişkisinde zarar gören çoğunlukla edebiyat olmuştur. Siyaset bütün alanlar gibi edebiyatı da hem yönlendirmiş, hem de kullanmıştır.
Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze kadar olan edebi çalışmalara baktığımızda, bu durumun topluma ve yönetime yansımalarını dönemlere ayırabiliriz.
1920-1940 yılları arasındaki edebi çalışmalarda daha çok yeni yönetimin faaliyetlerini anlatarak halka benimsetme metodunun öne çıktığını görmekteyiz. Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Halide Edip Adıvar, Behçet Kemal Çağlar yeni yönetimin anlatımı konularında yer yer aşırılığa kaçmak da dahil, bu doğrultuda eserler vermişlerdir.
1940-1960 döneminde Türk edebiyatı biraz da kısırlık içerisine girerek, adeta “köy”e hapsolmuştur. “Toplumsal gerçeklik” adı altında daha ziyade sosyalizm anlatımına şahit olurken, edebiyatla olan organik bağ da zayıflamıştır. Fakir Baykurt ve Mahmut Makal gibi yazarların çalışmaları bu doğrultudadır.
1960-1980 arasında, edebiyatın siyaset(çi) olma adına ideolojik eserlerle karşılaşıyoruz. Ülkücü ve sol yazarların yoğun ideolojik ve siyasi çalışmaları daha çok bu dönemde raflarda yerlerini alırlar. Emine Işınsu, Vedat Türkali bu dönemin yazarlarıdır.
1980 sonrasında ülkücü ve solcu yazarlardan ziyade “İslami Edebiyat” diye tanımlanan çalışmalar çoğunluktadır. Hatta bu dönemi 1980 öncesi dönemlerle bir hesaplaşma dönemi olarak tanımlayan edebiyat tarihçileri de var. Mustafa Kutlu, Hekimoğlu İsmail (Ömer Okçu), Şule Yüksel Şenler, Emine Şenliklioğlu hep bu dönemde öne çıkan yazarlardır.
1990 sonrasında edebiyatın siyasetten koptuğunu söylemek abartı sayılmaz. Ancak bu durum; yazarların siyasi duruşu terk ettikleri anlamına gelmez zannederim. Hatta bu dönem edebiyatın biraz da “nakitleştiği” iddialarını kulak ardı edemeyiz.
Maalesef, edebiyatın siyasete yaklaştığı oranda edebiyat özelliğini azalttığını söylemek de mümkündür. Elbette yazar eserini verirken siyasi kanaatten uzak olmaz ama bunu yaparken biraz daha estetik davranarak güzel sanatlar ayırımına haklılık kazandırmalıdır. Çünkü yazarların siyasete yakın durdukları dönemlerde belki siyasi mesajlar veriyorlar ama uzun yıllar üzerinde konuşulacak kayda değe eserler de veremiyorlar. Bunun çokça örnekleri vardır.
Edebiyatta “siyasi duruş” olmasında sakınca yoktur, lakin “siyasi söylem” kesinlikle olmamalıdır. Nitekim 1940’lı yıllardan sonra yazılan eserlerin fazla okunmamasında bu saikin yattığını iyi görmek gerekmektedir. Nitekim yeni nesil Fakir Baykurt ismini bilmez ama Ahmet Hamdi Tanpınar, Yahya Kemal isimlerini çok iyi tanır.
Olaya farklı yaklaşanlar da var elbette. “Politik roman ya da siyasi roman, edebiyatta bir roman türüdür. Siyasi olaylar, siyasi sistemler ve siyasi teoriler ile ilgilidir. Başlıca karakterleri siyasetçilerdir. Edebiyat bir siyasettir” (Doç. Dr. Nuri Sağlam, TV Net, Türk Kahvesi, 13.08.2023)
Siyasi yönü öne çıkmakla birlikte bazı yazarların toplumda iz bıraktıkları da mevcuttur. İlk gençlik yıllarında son derece bohem bir hayat süren Necip Fazıl’ın Ârvasi ile karşılaştıktan sonra kendini “iman ve aksiyon”a adamış bir şair, bir siyasetçi olarak dönüşüme uğratması, onun bir dava adamı olarak Türkiye siyasal hayatı içinde önemli bir sembol olarak yer edinmesini sağlayan taşları döşemiştir. Necip Fazıl’ın DP döneminde A. Menderes’le, bir dönem Necmettin Erbakan ve Alparslan Türkeş’le, son döneminde ise Turgut Özal ile yakın temas halinde olduğu bilinmektedir. Ne var ki bu, Necip Fazıl’ın bir oportünist olduğu anlamına da gelmez. İnandığı davaya hizmet edeceğini düşündüğü siyasi liderlerle her fırsatta yakınlaşmış ya da tersi durumda onlardan uzaklaşmıştır.
Daha nahiv karakter ve yapıda olan yazarlarımızın sayısı da azımsanamaz.